Burdin Hesia: Zer da?
Bilboko Burdin Hesia, “Bilboko Lubaki Zelaia” izenaz ere ezagutzen zena, Bilbo eta bere kanpoaldeko industrialdeak inguratzen zituen 80 kilometrotik gorako gotorleku eta defentsa multzoa zen. Armada matxinatuaren erasoez babestea zuen helburu.
Gotorlekuak Punta Luzerotik Suduperaino zihoazen, eta Ganekogorta, Ugao, Upo eta Usansolotik jarraitzen zuten. Gaztelumendiraino heltzen zen, Galdakao eta Larrabetzuko lurrak zeharkatuz, eta hortik kostalderaino, Sopelan eta Barrikan amaituz.
Atal honetan jasotzen den dokumentazioa, Galdakao Gogora elkarteak eta Galdakaoko udalak elkarrekin egindako lanaren emaitza da. Izan ere, Erakundeok Eusko Jaurlaritzako Gogora Institutuarekin batera dihardute lanean, fortifikazio-obra hau zaindu eta balioan jartzean alde. (Orri honetan ageri den gudarien irudia Juan Zamalloaren sendiak utzi digu).
Burdin Hesia: Galdakaon
Eusko Jaurlaritzak 1936ko urriaren 5ean agindu zuen Burdin Hesia eraikitzea. I. Mundu Gerrako Maginot eta Sigfrido Lerroak izan zituzten eredu. Alberto de Montaud y Nogerol Ingeniarien Kidegoko Komandanteak, Gerrako Goi-eskolako Gotorlekuen irakasleak, diseinatu zuen. Pablo Murga eta Alejandro Goicoechea Ingeniarien Kapitainek zuzendu zituzten lanak. 2.000 eta 14.000 lagun inguru izan ziren lanean, talde tekniko zabalaren laguntzaz.
Hainbat galdakoztarrek hartu zuten parte Burdin Hesiaren eraikuntzan, tartean Victor Bengoetxeak eta Nicolas Alonsok. Ume koxkorrak ziren orduan; astoa hartu eta lanak egiteko materiala eta beharginentzako ura eramaten zituzten hara eta hona. Piru Gainza Athletic futbol taldeko jokalari ezaguna ere hemen izan zen beharrean, lubakietako zangak egiten.
Pablo Murga kapitaina, Jose Anglada komandantea, Wakonigg Austria-Hungariako kontsula eta Martinez Arias Paraguaikoa harrapatu egin zituzten Burdin Hesiaren planoak armada kolpistari eman nahian zebiltzala. Epaitu eta heriotza-zigorra ezarri zieten. 1936ko udagoienean fusilatu zituzten.
Alejandro Goicoecheak jarraitu zuen lanekin, harik eta 1937ko otsailaren 27an, etsaien aldera joatea erabaki zuen arte. Bilbo eta fronteko beste leku batzuetako defentsen planoak eman zizkien frankistei. Eremu batzuk, gainera, defentsa eskasekin utzi zituen apropos. Informazio baliotsu horri esker, eta airez zein artillerian nagusitasun nabarmena izanik, armada frankistak ekainaren 12an Burdin Hesia hautsi zuen. Ahulgune batetik egin zuten eraso: Bizkargiko frontetik, Urkulu eta Gaztelumenditik, Larrabetzun.
Burdin Hesia: Horrela bizi izan zuten
Bisitatuko ditugun lekuei Galdakaoko Sektorea eta El Galloko Sektorea izenez ezagutzen zitzaien. Burdin Hesiak lerro gainjarri batzuk zituen hemen, lubakiak, bideak sigi-sagan, babeslekuak, biltegiak, metrailadore-habiak, gotorlekuak fusilarientzako galeriekin eta alanbre-hesiak. Burdin Hesiaren aztarna gehien dituen herrietakoa da Galdakao, hain zuzen ere.
Gerrak iraun zuen bitartean hamaika aldaketa izan ziren arren, Burdin Hesia jausi aurretik, lubaki hauek jatorri guztiz desberdinetako batailoiek defendatu zituzten. Hemen izan ziren, besteak beste, Amuategi, Rebelión de la Sal, Malatesta edo Simon Bolibar batailoiak, eta erretiran zihoazela, baita Azaña-Bizkaia eta Durruti ere bai. Hildako ugari izan zituzten, batez ere ekainaren 14an, Galdakaoko ekialdeko borrokaldietan.
Burdin Hesiaren lanek ikaragarrizko esfortzua eskatu zuten, hala ere ezer gutxirako balio izan zuten azkenean. Traizioak, alde batetik, eta Alemania, Italia eta Francoren armaden aireko eta artilleriako nagusitasunak, bestetik, erabakigarriak izan ziren. Ekainaren 19an, Bilbo eta bere inguruko industria guztia faxisten esku geratu ziren.
Burdin Hesia: 1936ko Gerra
1936ko uztailaren 17ko Estatu Kolpeak hasi zuen gerra. Egun horretan, jeneral talde bat hauteskundeetan aukeratutako Espainiako Gobernuaren kontra altxatu zen. Euskal Herrian, ia hasieratik, Nafarroa eta Araba tropa frankisten menpe geratu ziren. Baina, fronterik izan ez arren, Nafarroan errepresio bortitza izan zen. Bizkaia eta Gipuzkoa Espainiako II. Errepublikaren aldekoak ziren.
1937ko apirilerako Bizkaian zegoen frontea, eta urrirako gerra amaitutzat eman zuten “Iparraldeko Frontea” deiturikoan. Milaka hildako izan ziren, tartean zibil ugari. Bonbardaketek herri eta hiriak txikitu zituzten, sarraski izugarriak izan ziren. Galdakaon ere hainbat bonbardaketa jasan genituen.
Franco jeneralak gidatutako armadaren nagusitasuna ulertzeko, ezinbestekoa da Adolf Hitler eta Benito Mussolini agintari faxistek emandako laguntza kontuan izatea. 1939ko apirilaren 1ean amaitu zen gerra, baina 40 urteko diktadura ankerraren hasiera besterik ez zen izan.
